Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

I. Khái quát chung

1. Khái niệm, điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại hợp đồng

a) Khái niệm

    Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là quy định của pháp luật dân sự nhằm buộc người có hành vi xâm phạm đến tài sản, sức khỏe, tính mạng, danh dự, nhân phẩm, uy tín, các quyền lợi và lợi ích hợp pháp của chủ thể khác mà gây ra thiệt hại phải bồi thường những thiệt hại do mình gây ra.

b) Điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

• Có thiệt hại xảy ra:
  

      Trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi được áp dụng là nhằm khôi phục tình trạng tài sản cho người bị thiệt hại nên thiệt hại là yếu tố không thể thiếu được trong việc áp dụng trách nhiệm này. Chỉ có thiệt hại mới phải bồi thường, chỉ khi nào biết được thiệt hại là bao nhiêu mới có thể ấn định người gây thiệt hại phải bồi thường bao nhiêu. Vì vậy, muốn áp dụng trách nhiệm này thì việc đầu tiên là phải xem xét có thiệt hại xảy ra hay không và phải xác định được thiệt hại là bao nhiêu.
  Có thể chia thành hai loại thiệt hại sau đây:

  • Thiệt hại trực tiếp: Là những thiệt hại đã xảy ra một cách khách quan, thực tế và có cơ sở chắc chắn để xác định, bao gồm mất mát, hư hỏng về tài sản, cá chi phí cho việc ngăn chặn, khắc phục cá thiệt hại.
  • Thiệt hại gián tiếp: Là những thiệt hại mà phải dựa trên sự suy đoán khoa học mới có thể xác định được thiệt hại. Thiệt hại này còn được gọi là thu nhập thực tế bị mất, bị giảm sút, lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản bị mất. Đổi với loại thiệt hại này nếu chỉ mang tính giả định, không có cơ sở khoa học chắc chắn để xác định thì không được đưa vào khoản thiệt hại để áp dụng trách nhiệm bồi thường.
• Hành vi gây thiệt hại là hành vi trái pháp luật
  

      Hành vi trái pháp luật là những xử sự cụ thể của con người được thể hiện thông qua hành động hoặc không hành động trái với quy định (yêu cầu) của pháp luật. Trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, hành vi trái pháp luật là những hành vi xâm hại tới tài sản, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm uy tín, quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể khác và đa phần được thể hiện dưới dạng hành động. Tuy nhiên, những hành vi gây thiệt hại do xâm phạm các yếu tố trên nhưng được thực hiện phù họp với quy định của pháp luật sẽ không bị coi là hành vi trái pháp luật và vì vậy, người thực hiện hành vi đó không phải bồi thường thiệt hại. Hành vi trái pháp luật của mỗi người đều là nguyên nhân dẫn đến thiệt hại xảy ra

• Lỗi của người gây thiệt hại
      Trong BLDS 2005 thì căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại được bắt đầu với cụm từ “Người nào có lỗi cố ý hoặc vô ý...”. Tuy nhiên, trong BLDS 2015, quy định này lại được bắt đầu với cụm từ “Người nào có hành vi xâm phạm...”. Như vậy, Trong BLDS 2005 yếu tố lỗi đóng góp vai trò quan trọng trong việc xác định các căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, còn trong BLDS 2015, hành vi gây thiệt hại lại được chú trọng hơn. BLDS 2015 quy định như vậy là hợp lý, bởi lỗi luôn gắn với hành vi trái pháp luật, và không thể có lỗi tồn tại ngoài hành vi trái pháp luật của một chủ thể. Hơn nữa, lỗi trong trách nhiệm dân sự nói chung, trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói riêng là lỗi suy đoán. Tức là không cần phải chứng minh lỗi, mà chỉ cần chứng minh hành vi gây thiệt hại là hành vi trái pháp luạt là đủ. Do đó, chỉ cần xác định được hành vi gây thiệt hại là hành vi trái pháp luật thì đương nhiên sẽ xác định được lỗi của chủ thể
  
• Phải có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảv ra.
  

      Quá trình phát sinh, phát triển và chẩm dứt giữa các sự vật và hiện tượng bao giờ cũng có mối liên hệ nội tại, trong đó, sự vật, hiện tượng này là nguyên nhân dẫn đến sự ra đời của sự vật, hiện tượng kia. Có thể một sự vật, hiện tượng là nguyên nhân dẫn đến sự ra đời của nhiều sự vật, hiện tượng khác, có thể nhiều sự vật, hiện tượng cùng là nguyên nhân dẫn đến sự ra đời của sự vật, hiện tượng khác. Vì vậy, để xác định chính xác người phải bồi thường thiệt hại cần phải dựa vào cặp phạm trù: Nguyên nhân và kết quả và tìm ra mối liên hệ giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảy ra, trong đó, thiệt hại xảy ra phải là kết quả tẩt yếu của hành vi trái pháp luật và ngược lại, hành vi trái pháp luật là nguyên nhân gây ra thiệt hại.

2. Bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra

a) Khái niệm bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra
Điều 587 Bộ luật Dân sự 2015 quy định về bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra như sau:
“Trường hợp nhiều người cùng gây thiệt hại thì những người đó phải liên đới bồi thường cho người bị thiệt hại. Trách nhiệm bồi thường của từng người cùng gây thiệt hại được xác định tương ứng với mức độ lỗi của mỗi người; nếu không xác định được mức độ lỗi thì họ phải bồi thường thiệt hại theo phần bằng nhau.”
    Khi nhiều người cùng gây thiệt hại thì phải liên đới bồi thường thiệt hại cho người bị thiệt hại. Người bị thiệt hại có quyền yêu cầu một trong những người gây thiệt hại phải bồi thường toàn bộ thiệt hại.

b) Giải thích điều kiện "cùng gây thiệt hại" là căn cứ phát sinh trách nhiệm bôi thường thiệt hại liên đới.
    Theo Điều 587 BLDS 2015, vấn đề bồi thường thiệt hại liên đới chỉ đặt ra đối với trường hợp nhiều người cùng gây ra thiệt hại. Trong trách nhiệm liên đới bồi thường thiệt hại có thể là một người hoặc nhiều người. Tuy nhiên, bên gây thiệt hại phải là nhiều người cùng gây thiệt hại. Khi nhiều người cùng gây thiệt hại, giữa họ có thể có quan hệ phụ thuộc như người này sai khiến người kia, người này chỉ định người kia thực hiện các hành vi nhất định hoặc cùng thoản thuận, có tổ chức gây thiệt hại. Trên thực tế, có những trường hợp nhiều người cùng gây thiệt hại cho một người nhưng giữa họ lại không tồn tại bất cứ mối liên hệ nào trong việc gây thiệt hại. Như vậy, điều kiện “cùng gây thiệt hại” là là căn cứ để phân biệt giữa trách nhiệm bồi thường thiệt hại liên đới và trách nhiệm bồi thường thiệt hại riêng rẽ.  Do đó cần phải hiểu như thế nào là “cùng gây thiệt hại”:
    Một là, về ý chí của những người cùng gây thiệt hại. Những người cùng gây thiệt hại phải thống nhất với nhau về mặt ý chí. Nhiều người cùng gây thiệt hại không nên hiểu đơn thuần là họ cùng đồng loạt thực hiện hành vi như nhau trong việc gây thiệt hại, mà nên hiểu là họ có cùng chí hướng, cùng mục đích gây thiệt hại cho người khác, cho dù mỗi người trong số họ thực hiện các hành vi khác nhau nhưng cùng mục đích gây ra thiệt hại. Chẳng hạn, A, B, C rủ nhau và cùng thực hiện hành vi đập phá chiếc xe ô tô của D, dẫn đến việc chiếc xe ô tô của D bị hư hỏng nặng gây thiệt hại về tài sản cho D. Trong trường hợp này A, B, C đã cùng gây thiệt hại và phải liên đới bồi thường thiệt hại cho D. Tuy nhiên, trách nhiệm liên đới bồi thường thiệt hại cũng đặt ra trong những trường hợp khi những người cùng gây thiệt hại không có bất kỳ sự thống nhất ý chí nào, cả liên quan đến hành vi, cả liên quan đến hậu quả cùng xảy ra. Việc gây ra thiệt hại của người khác cùng xuất phát từ hành vi trái pháp luật của mỗi người.
    Hai là, về hành vi của những người cùng gây ra thiệt hại. Những người cùng gây ra thiệt hại phải có sự thống nhất về hành vi. Tức là, phải tồn tại hành vi gây thiệt hại của nhiều người. Mỗi người có thể thực hiện một hoặc vài hành vi theo sự bàn bạc trước đó, nhưng phải có đầy đủ hành vi của nhiều người thì thiệt hại mới xảy ra. Trên thực tế, có những trường hợp những người gây ra thiệt hại cùng thống nhất ý chí với nhau về hành vi gây thiệt hại dù họ không thống nhất và cũng không mong muốn hậu quả xảy ra. Chẳng hạn, ba người khai thác đã cùng thống nhất ý chí để thực hiện hành vi lăn tảng đá mà họ khai thác được xuống chân núi nơi họ khai thác. Khi tảng đá lăn xuống vô tình khiến một người bị tử vong. Mặt khác, có trường hợp những người gây thiệt hại cùng thống nhất với nhau cả về việc thực hiện hành vi trái pháp luật, cả về hậu quả xảy ra. Ví dụ như nhiều người cùng bàn bạc và cùng nhau thực hiện hành vi cướp tài sản của một người khác. “Cùng gây thiệt hại” được hiểu là hành vi của những người gây thiệt hại đều là nguyên nhân dẫn đến thiệt hại đã xảy ra, không phụ thuộc vào hành vi của từng người là nguyên nhân trực tiếp hay gián tiếp dẫn đến thiệt hại.
    Sự thống nhất về mặt hành vi của nhiều người cùng gây ra thiệt hại xét về mặt hình thức thì các hành vi gây thiệt hại của nhiều người được coi là thống nhất, là trường hợp các hành vi được thể hiện trên cơ sở khách quan và đã gây thiệt hại cho người khác. Ngoài ra, hành vi của nhiều người cùng gây thiệt hại không cần có yếu tố thống nhất về mặt ý chí, mà chỉ có sự thống nhất do cùng có hành vi gây thiệt hại gây ra. 
    Ba là, những người gây thiệt hại cùng thống nhất với nhau về mặt hậu quả. Trong thực tế có nhiều trường hợp nhiều người tuy không có sự thỏa thuận, bàn bạc trước là sẽ cùng thực hiện hành vi nào đó, tức là không có sự thống nhất về ý chí thực hiện hành vi, nhưng lại có sự bàn bạc trước về hậu quả mà họ biết chắc chắn sẽ xảy ra. Sự thống nhất về hậu quả thường xảy ra trong những trường hợp có hành vi trái pháp luật và trường hợp hậu quả là những thiệt hại về tài sản xác định được. Thống nhất với nhau về mặt hậu quả là trường hợp người gây thiệt hại đã thực hiện các hành vi xâm phạm các quyền, lợi ích hợp pháp của người khác có ý chí. Trường hợp này thường diễn ra khi người có hành vi chiếm đoạt tài sản của người khác và người tiêu thụ tài sản do người phạm tội mà có. Ví dụ như, hai người là đồng phạm trong các vụ trộm cắp tài sản, một người chuyên thực hiện hành vi trộm tài sản, người kia tiêu thụ tài sản do người kia trộm cắp được mà có và họ có thỏa thuận các phương thức ăn chia. Mặc dù người tiêu thụ tài sản do người khác trộm cắp mà có hoàn toàn không có sự thỏa thuận trước với người trực tiếp thực hiện hành vi trộm cắp tài sản của người khác nhưng lại có thỏa thuận rằng, sẽ đứng ra tiêu thụ tài sản khi trộm cắp được.
Ngoài ra, cũng tồn tại những trường hợp khác cho dù người thực hiện hành vi gây thiệt hại không có chủ đích, không cố ý nhưng do hành vi vô ý của họ mà đã dẫn đến thiệt hại cho người khác, như vậy trách nhiệm liên đới thuộc về những người có hành vi vô ý gây thiệt hại được xác định là cùng thống nhất với nhau về mặt hậu quả. Hai người cùng chơi đùa, xô đẩy nhau nhưng không may làm một người ngã bị thương, thì cả hai người có hành vi chơi đùa, xô đẩy nhau mà dẫn đến thiệt hại, có trách nhiệm liên đới bồi thường thiệt hại.
    Bốn là, tất cả những người gây thiệt hại phải đều có lỗi. Lỗi là thái độ chủ quan của người gây thiệt hại, là sự thể hiện ý chí của người đó khi thực hiện hành vi gây thiệt hại. Một người chỉ phải chịu trách nhiệm pháp lý khi họ có lỗi, tức là họ có khả năng nhận thức và làm chủ hành vi của mình. Nghĩa là khi nhiều người cùng thực hiện hành vi gây thiệt hại thì tất cả những người đó đều có lỗi trong khi thực hiện hành vi của mình. Do đó, nếu nhiều người cùng thực hiện hành vi gây thiệt hại mà trong đó có người không có khả năng nhận thức và làm chủ hành vi của mình thì họ không bị coi là có lỗi và không phải chịu trách nhiệm liên đới bồi thường thiệt hại. Cùng gây thiệt hại không chỉ đối với hành vi với mục đích gây ra thiệt hại được thể hiện với lỗi cố ý mà còn áp dụng đối với các hành vi với lỗi vô ý. Trong trường hợp này vẫn phải bảo đảm tính chủ thể là nhiều người cùng gây thiệt hại cho một đối tượng. Việc xác định lỗi trong bồi thường thiệt hại do nhiều người cùng gây ra để xác định phần bồi thường thiệt hại của mỗi người.
    Năm là, có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật của những người cùng gây thiệt hại với hậu quả xảy ra. Hành vi gây thiệt hại của những người cùng gây thiệt hại có thể khác nhau về mức độ nhưng cùng đem lại hậu quả là gây thiệt hại cho người khác. Thiệt hại xảy ra chính là kết quả trực tiếp, tất yếu từ những hành vi của những người gây thiệt hại. Xét trong mối quan hệ nhân quả này thì hành vi trái pháp luật của những người cùng gây thiệt hại đã gây ra một tổng thể thiệt hại cho người bị thiệt hại, do đó những người thực hiện hành vi này phải cùng nhau bồi thường thiệt hại do hành vi của mình gây ra cho người bị thiệt hại.